اعتبارسنجی در واقع مجموعه‌ای از مدل‌ها و روش‌های تصمیم‌گیری است که اعتباردهنده را قادر می‌سازد تا میزان اعتبار مشتری خویش را ارزیابی نماید. زمانی که یک کسب‌وکار قصد فروش محصولات خود را دارد و برای ارزیابی اعتباری خریدار به اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری نیاز دارد، یک سامانه اعتبارسنجی به‌عنوان یک سیستم تصمیم یار، راه‌گشای آن کسب‌وکار خواهد بود. به بیان ساده، اعتبارسنجی با در اختیار قراردادن نمره اعتباری خریدار، به فروشنده اعتباری در پذیرش یا رد اعطای تسهیلات (اعتبار) به خریداران مشاوره می‌دهد.

• اعتبارسنجی معمولاً برای افراد و نهایتاً شرکت‌های کوچک انجام می‌شود.
• نتیجه اعتبارسنجی در لحظه قابل‌مشاهده است.
• نظر شخصی در فرایند اعتبارسنجی دخیل نیست.

تاریخچه اعتبارسنجی

الگوریتم‌های اعتبارسنجی در اوایل دهه ۱۹۵۰ ظهور کردند. FICO (Fair Isaac Corporation) که در سال ۱۹۵۶ توسط ویلیام فیر (William Fair) و ارل ایزاک (Earl Isaac) تأسیس شد، نقش کلیدی در توسعه مدل‌های اعتبارسنجی ایفا کرد. این مدل‌ها به‌مرورزمان به‌روزرسانی شدند و جدیدترین نسخه‌های آنها، رفتارهای متغیر مصرف‌کننده را بررسی می‌کنند. گزارش اعتبارسنجی، حاوی یک رتبه اعتباری است که بر اساس سوابق چک‌های برگشتی، پرداخت اقساط تسهیلات دریافتی، قبوض مالیات، آب، برق، گاز، تلفن یا جریمه‌های رانندگی و… محاسبه می‌شود. رتبه اعتباری معمولاً عددی در بازه ۳۰۰ تا ۸۵۰ یا در بازه 0 تا 1000 متغیر است. تکامل این رتبه‌ها به وام‌دهندگان این امکان را داده است که ریسک را به طور مؤثرتری ارزیابی کنند.

کاربردهای گزارش اعتبارسنجی

گزارش‌های اعتبارسنجی کاربردهای بسیار گسترده و متنوعی دارند؛ گزارش اعتبارسنجی اغلب برای کمک به اشخاص حقیقی و حقوقی از قبیل بانک‌ها، مؤسسات اعتباری، شرکت‌های فناوری بیمه‌ای، کارگزاری‌ها، شرکت‌های فناوری مالی، شرکت‌های واسپاری‌ (لیزینگ)، صندوق‌های تضمین، صندوق نوآوری و شکوفایی و صندوق‌های پژوهش و فناوری و… در تصمیم‌گیری سریع و عینی در مورد اعطای اعتبار (تسهیلات) به مشتری استفاده می‌شود. نمونه‌هایی از این اعتبارات عبارت‌اند از: وام خودرو، کارت‌های اعتباری، وام مسکن و وام خرید کالا. گزارش اعتبارسنجی همچنین می‌تواند به‌عنوان ابزاری در تصمیم‌گیری در مورد استخدام، اجاره، صدور مجوز، بیمه و سایر روابط تجاری خاص استفاده شود. این گزارش فقط برای اهدافی که توسط قانون مجاز است ارائه می‌شود و به‌عنوان مرجع اعتبار اشخاص برای مشاغل به حساب می‌آید.

چه اطلاعاتی در اعتبارسنجی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد؟

برای تهیه گزارش های اعتبارسنجی و محاسبه نمره اعتباری افراد، از اطلاعات گسترده‌ای استفاده می شود که برخی از مهمترین آنها عبارت اند از؛

• سوابق چک‌های برگشتی رفع سوءاثر شده و رفع سوءاثر نشده
• سوابق نحوه بازپرداخت اقساط تسهیلات دریافتی
• مشخصات محل سکونت
• سوابق پرداخت‌ قبوض مالیاتی و بدهی احتمالی
• سوابق پرداخت حق بیمه
• اطلاعات هویتی شخص
• سوابق محکومیت‌های مالی
• سوابق پرداخت حقوق گمرکی
• سوابق پرداخت قبوض خدمات
• سوابق جرائم راهنمایی و رانندگی و وضعیت بدهی

لازم به ذکر است اطلاعات فوق، بخش قابل‌توجهی از داده های مورد نیاز برای اعتبارسنجی دقیق اشخاص را فراهم می‌کند. اما بدین معنی نیست که برای پیش بینی دقیق‌تر رفتار اعتباری اشخاص در آینده، به داده بیشتری نیاز نداریم. متغیرهایی از جنش روانشناختی نیز می‌توانند اطلاعات ارزشمندی در اختیار قرار دهند. رویکرد اشخاص به مقوله‌ پول، منشأ بسیاری از تصمیم‌های وی خواهد بود. مسئولیت‌پذیری، وجدان کاری و… نیز فاکتورهایی هستند که بر رفتار اعتباری اشخاص تاثیرگذارند. لذا مدل‌های اعتبارسنجی دائماً در حال تغییر و بهبود هستند.

همچنین باید حتماً اشاره کرد که گزارش اعتبارسنجی حاوی اطلاعاتی درباره نژاد، ترجیحات مذهبی، سابقه پزشکی، شیوه زندگی شخصی، گرایش‌های سیاسی، دوستان، سوابق جنایی یا هر گونه اطلاعات غیرمرتبط با اعتبار نیست.

مفاد گزارش‌های اعتبارسنجی

حال باید دید گزارش‌های اعتبارسنجی شامل چه مواردی است و چه اطلاعاتی در اختیار بانک‌ها و مؤسسات اعتباردهنده قرار می‌دهد.

محتوای گزارشهای اعتبارسنجی شامل مجموعه‌ای طبقه‌بندی‌شده از اطلاعات هویتی، وضعیت منفی شخص (شامل سابقه پیگرد قانونی، ورشکستگی و انحلال، توقیف اموال، فوت یا مفقودشدن شخص، تخلفات بانکی و بیمه‌ای، تسهیلات سوخت شده و غیرقابل‌وصول و…)، اطلاعات آدرس و تعداد استعلام‌های صورت پذیرفته سیستم بانکی در خصوص شخص، اطلاعات تفصیلی قراردادهای تسهیلاتی شخص در شبکه بانکی، اطلاعات تعهدات غیرمستقیم شخص (ضمانت سایر اشخاص) و سوابق آدرس شخص در گذشته است.

برای فهم بهتر محتواهای گزارش های اعتبارسنجی، نمونه‌ای از گزارش اعتبارسنجی یک فرد حقیقی در پیوست این مقاله قرار داده شده است.

الزامات قانونی اعتبارسنجی

یکی از پرسش‌های متداول در موضوع اعتبارسنجی در بانکداری ایرانی آن است که آیا بانک‌ها برای اعطای تسهیلات بانکی ملزم به دریافت گزارش های اعتبارسنجی و تصمیم‌گیری بر مبنای این گزارش ها هستند یا خیر.

مطابق ماده 5 بخشنامه شماره 172745/02 بانک مرکزی به تاریخ 20/07/1402، تمامی مؤسسات اعتباری موظفند پیش از اعطای هرگونه اعتبار نسبت به استعلام گزارش اعتباری از شرکتهای اعتبارسنجی اقدام نمایند. در مورد اعتبارات بالای 1000 میلیارد ریال، علاوه بر اخذ گزارش اعتباری از شرکتهاي اعتبارسنجی، اخذ رتبه اعتباری از مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری، موضوع بند 21 ماده 1 قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1384 ، نیز الزامی است. (بخشنامه اشاره شده را در بخش پیوست های این مقاله می توانید بیابید) از همین رو، بانک های مختلف کشور از طریق اتصال به سامانه های اعتبارسنجی فراهم شده توسط شرکتهای اعتبارسنجی معتبر و مجاز، گزارش های اعتباری مشتریان خود را دریافت می‌کنند.

همچنین طبق آخرین مصوبات دولت جمهوری اسلامی ایران در بهمن‌ماه 1403، شورای ملی تأمین مالی زیر مجموعه وزارت امور اقتصادی و دارایی به عنوان نهاد ناظر بر تأسیس، فعالیت و تمدید مجوز شرکت‌های اعتبارسنجی در ایران تعیین گردیده است. کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی برای دریافت گزارش اعتبارسنجی خود، مکلف هستند به یکی از شرکت‌های دارای مجوز اعتبارسنجی مراجعه و ضمن پرداخت هزینه اعتبارسنجی مصوب، نسبت به دریافت گزارش خود اقدام نمایند.

استعلام رتبه اعتباری

علاوه بر موسساتی که ملزم یا مایل به دریافت گزارش های اعتبارسنجی افراد هستند، تمامی افراد حقیقی نیز می‌توانند اقدام به دریافت گزارش اعتبارسنجی خود کنند.

در راستای حذف ضامن از فرایند دریافت وام های خرد و اتکای بانک ها، موسسات اعتباری و برخی سکوهای فروش اینترنتی به رتبه اعتباری افراد، همه افراد برای استعلام رتبه اعتباری خود می‌توانند با ارائه کد ملی و شماره تلفن همراه خود به‌صورت آنلاین، گزارش اعتبارسنجی خود را از شرکت‌های معتبر اعتبارسنجی که این امکان را به صورت برخط ارائه می دهند دریافت نمایند.